Waardigheid is een merkwaardig begrip. Wanneer een patiënt zegt ‘dit tast mijn waardigheid aan’, denkt iedereen spontaan: ‘OK, nu wordt iets belangrijks gezegd, hier wordt respect gevraagd’, maar het nog lang niet duidelijk is wat iemand bedoelt. Dat hangt samen met een iets eigenaardigs rond het woord. Dit is niet nieuw, maar zo oud als de filosofie.
Volgens sommigen is menselijke waardigheid iets dat je maar al te zeer kunt verliezen. In deze opvatting hangt menselijke waardigheid samen met menselijke eigenschappen als vrijheid, redelijkheid en decorum.
Zodra je die eigenschappen verliest – denk aan een oude demente meneer – verlies je ook je waardigheid. In de beleving van veel mensen verliezen zij hun waardigheid als zij incontinent worden. Deze opvatting is nauw verbonden met de zelfwaardering, het zelfrespect van mensen. Het is een belangrijk iets om rekening mee te houden in de ethiek.
Maar kan het als enige kompas dienen? Ik betwijfel het. Er zou dan langzaam een stemming kunnen ontstaan waarin we elkaar wijsmaken dat waardigheid direct gerelateerd is aan de sluitspier.
Volgens anderen is het daarom een begrip dat pas echt actueel wordt als er niets meer van waardigheid direct voelbaar of zichtbaar is. Waardigheid is niet empirisch waarneembaar of vaststelbaar. Het is iets dat niemand ooit kan verliezen. Onze waardigheid is intrinsiek met onze menselijkheid verbonden. Zelfs de grootste misdadiger kan wel ver beneden zijn waardigheid handelen, maar nooit zijn menselijke waardigheid verliezen: die waardigheid is een intrinsieke kwaliteit.
Weer anderen hoeden zich er voor menselijke waardigheid te koppelen aan de menselijke natuur of aan eigenschappen. Volgens hen is menselijke waardigheid een relationeel begrip. Menselijke waardigheid ontstaat of verdwijnt door de manier waarop wij met elkaar omgaan. Het is de wijze waarop ik met die oude demente meneer omga waardoor zijn waardigheid tevoorschijn geroepen en bevestigd wordt.
Hoe nu verder? Misschien is een eerste stap de erkenning dat wie het woord ‘waardigheid’ gebruikt uiterst serieus genomen moet worden. Het gaat om iets dat zo zwaar weegt dat het de bestaansgrond van iemand raakt. Vervolgens zal er nog het nodige denkwerk verricht moeten worden, en moeten mensen echt met elkaar in gesprek…
Carlo Leget